Symbolen en tekst gebruiken om te communiceren

OC-systemen kun je onderverdelen in twee categorieën: systemen die afbeeldingen of symbolen gebruiken (op pictogrammen gebaseerde OC) en systemen die tekst gebruiken of waarmee je typt (op tekst gebaseerde OC). Maar het is niet zo eenvoudig om te bepalen welk systeem het beste werkt of het meest geschikt is voor iemand die onvoldoende op zijn/haar spraakvermogen kan vertrouwen.

Bij op tekst gebaseerde communicatie vorm je de woorden met de 26 letters van het alfabet. Het grootste voordeel van op tekst gebaseerde OC is dat je alle mogelijke woorden of berichten kunt maken met deze kleine hoeveelheid letters. Bij op pictogrammen gebaseerde OC gebruik je afbeeldingen die een heel woord voorstellen. Eén symbool kiezen werkt soms efficiënter dan een heel woord typen. Het nadeel hiervan is dat je alle symbolen moet ordenen, zodat je ze snel kunt vinden en efficiënt kunt communiceren. Soms is het gewoon handiger om het woord te typen en hulpmiddelen zoals woordvoorspelling te gebruiken om sneller te typen. Een woord spellen vraagt echter om andere cognitieve processen dan een symbool herkennen. Daarom kunnen ervaringen met symbolen en tekst onderling sterk uiteenlopen.

Verschillende ervaringen met symbolen en tekst

Sara begint net met communiceren door middel van een OC-systeem. Haar begeleidingsteam op school streeft ernaar dat ze leert lezen en schrijven. Het team vraagt zich af welk effect op pictogrammen gebaseerde OC op haar lees- en schrijfvaardigheid zal hebben.

Samuel gebruikt al van kleins af aan een op pictogrammen gebaseerd communicatiesysteem. Onlangs viel het zijn moeder op dat hij in tekstvelden typt. Hij zoekt bijvoorbeeld naar afbeeldingen in Google Afbeeldingen of naar video's op YouTube. Vaak stuurt hij korte tekstberichten naar vrienden en familie. Ze vraagt zich af of hij baat zou hebben bij een op tekst gebaseerd OC-systeem.

Daniël maakt voornamelijk gebruik van zijn op tekst gebaseerde systeem. Onlangs, op een druk moment op zijn werk, merkte hij dat hij moeite had om de juiste letters en woorden te vinden in zijn systeem. Hij zou graag symbolen willen gebruiken als visueel hulpmiddel voor voorgeprogrammeerde zinnen. Hij vraagt zich af of hij met behulp van symbolen of afbeeldingen zijn berichten sneller kan vinden.

Of de gebruiker nu net begint met OC, of het systeem al een tijdje gebruikt, het is altijd handig om te bespreken en te onderzoeken wat de voordelen en mogelijkheden zijn van op pictogrammen of op tekst gebaseerde systemen.

OC-systemen combineren

Communicatie is geslaagd wanneer iemand zijn of haar gedachten, ideeën, behoeften en wensen kan delen. Dit kan met op pictogrammen gebaseerde OC. En dit kan met op tekst gebaseerde OC. Maar dit kan ook met een combinatie van beiden. Waarschijnlijk heeft de gebruiker de beschikking over een OC-systeem naast andere communicatievormen, zoals handgebaren, stemgeluiden, spraak en gebarentaal.

Sommige OC-gebruikers vertelden dat ze soms - door stress - meer problemen hebben met hun motoriek en het vinden van woorden. Op die momenten vinden ze het makkelijker om een herkenbaar symbool aan te tikken dan een woord te typen.

“Ik gebruik Proloquo2Go het liefst wanneer ik me overweldigd voel. De afbeeldingen zelf zijn niet zo belangrijk, maar ik kan hiermee sneller woorden vinden dan wanneer ik ze zelf moet bedenken.” ~ Endever* Corbin, OC-gebruiker

Het is heel normaal om verschillende hulpmiddelen te gebruiken om te communiceren. Wanneer we sociale media gebruiken, communiceren we via tekst en afbeeldingen. We uploaden bijvoorbeeld een foto met een bijschrift waarin we uitleg geven, en we gebruiken woordvoorspelling op onze telefoons om het bericht te typen. We kiezen tussen verschillende symbolen wanneer we een bericht leuk of geweldig vinden. OC omvat vrijwel alle alternatieven voor spraak, inclusief sociale media. De meesten van ons gebruiken iedere dag een combinatie van symbolen en afbeeldingen, getypte woorden en woordvoorspelling. OC werkt precies hetzelfde.

Mensen communiceren zelden op één enkele manier. We zien bijna nooit een boodschap die alleen uit symbolen of alleen uit tekst bestaat. Communicatie kan een complex geheel van verschillende systemen en manieren zijn. Het is altijd een combinatie.

“Wanneer je niet helder na kunt denken, kun je de inherente context soms sneller zien in één woord of een reeks symbolen. Ik hoef geen grammaticaal correcte zin te formuleren, maar ik kan gerelateerde concepten combineren om dingen uit te drukken. Ik typ dan losse woorden en kortere zinnen, of ik gebruik mijn Snelspraak-knoppen vaker (en daarom heb ik alle knoppen een eigen kleur gegeven). Dit betekent niet dat we MINDER te communiceren hebben. Sommige mensen die kunnen lezen en schrijven denken dat we 'kinderachtig' doen of lui zijn, maar dit is ook niet waar. Het betekent alleen dat dit de beste en fijnste communicatiemethode is in die context en op dat moment.” ~ Saoirse Tilton, OC-gebruiker

Beginnende gebruikers van op pictogrammen gebaseerde OC hebben toegang tot het alfabet nodig

Vaak beginnen kinderen die leren communiceren, maar nog niet kunnen lezen en schrijven, met een op pictogrammen gebaseerd OC-systeem. Het is belangrijk dat deze OC-gebruikers een uitgebalanceerd OC-systeem hebben. Dit is een OC-systeem op basis van een kernvocabulaire, dat bovendien snel toegang biedt tot randwoorden en het alfabet. Sommige OC-gebruikers zeggen dat ze in het begin leerden lezen en schrijven aan de hand van de woordlabels in hun op pictogrammen gebaseerde systeem.

Kinderen leren het beste lezen en schrijven met een uitgebalanceerd OC-systeem en toegang tot het alfabet in combinatie met gedegen lees- en schrijfonderwijs.

Toegang tot het alfabet in je OC-systeem is nog maar het begin. Alle OC-gebruikers - jong en oud - met beginnende lees- en schrijfvaardigheden moeten eerst leren, door het te zien, hoe ze kunnen typen met hun systeemalfabet tijdens gesprekken en lessen.

Wanneer Sara bijvoorbeeld het kinderboek Jip en Janneke van Annie M.G. Schmidt leest tijdens de les, kan ze haar OC-systeem op verschillende manieren gebruiken. Ten eerste heeft ze toegang tot kernwoorden zoals leuk, eten, goed, niet, wat en wie. Daarna kan ze randwoorden gebruiken, zoals dieren of plaatsen. Maar het belangrijkste is dat ze een woord zoals 'Takkie' kan typen met het systeemalfabet. Misschien gebruiken we het woord 'Takkie' niet vaak genoeg om er een knop van te maken in haar vocabulaire, dus dit is het perfecte moment om het alfabet tevoorschijn te halen tijdens een dagelijkse activiteit. Op deze manier helpt haar OC-systeem Sara bij het leren lezen en schrijven.

Docenten, therapeuten en familieleden kunnen veel doen om een OC-gebruiker te leren lezen en schrijven met behulp van zijn/haar OC-systeem. Enkele strategieën zijn:

• Hardop nadenken terwijl je de zoekfunctie in het OC-systeem gebruikt.
• Hardop nadenken wanneer je woorden spelt in de toetsenbordmodus, en weinig gebruikte woorden typen in plaats van toevoegen als knoppen.
• Beginnende OC-gebruikers laten zien hoe je woorden kunt typen om nieuwe knoppen aan mappen toe te voegen.
• De alfabetische lijstjes gebruiken in de mappen Doewoorden en Beschrijven.
• Ondersteuning voor symbolen uitzetten voor de berichtenbalk (tenzij de gebruiker visuele ondersteuning van symbolen nodig heeft om een boodschap te begrijpen).
• De tekst op de knoppen groter maken.
• Bepaalde symbolen uitzetten op specifieke knoppen zodat alleen het woord te zien is.
• Het QWERTY-toetsenbord gebruiken (toetsenbordmodus) in plaats van het alfabetische roostertoetsenbord.
• Vooraf getypte zinnen opslaan als knoppen.
• Opties voor het delen van berichten gebruiken (zoals tekstberichten, e-mails of sociale media).
• De lijstweergave gebruiken voor taken met betrekking tot taal en schrijf- en leesvaardigheid.

(Let op: sommige strategieën hangen samen met specifieke functies van Proloquo2Go.)

Zorg ook dat je OC-gebruikers zo veel mogelijk bij dit proces betrekt. Ze kunnen bijvoorbeeld zelf bepalen welke nieuwe woorden als knoppen worden toegevoegd, voor welke knoppen geen symbolen nodig zijn, welke berichten ze naar vrienden willen e-mailen, etc.

Gebruikers van op pictogrammen gebaseerde OC gaan langzamerhand over op tekst

Het komt vaak voor dat een gebruiker van op pictogrammen gebaseerde OC ook gaat typen om te communiceren via tekst. Als gebruikers toegang hebben tot het alfabet, kunnen ze dit doen met hun OC-systeem, of ze gebruiken een toetsenbord om op een ander apparaat te typen.

Je kunt een op tekst gebaseerde OC-oplossing overwegen als de gebruiker:

• sommige woorden niet in het vocabulaire opzoekt, maar ze intypt met behulp van het toetsenbord.
• langzamerhand de voorkeur geeft aan de toetsenbordmodus.
• woorden spelt in de zoekfunctie om ze op te zoeken.
• eigen knoppen toevoegt en eigen voorgeprogrammeerde zinnen bedenkt.
• in staat is om woorden en berichten te typen in andere programma's en apps, zoals Safari, YouTube, berichten en e-mails.

In deze gevallen kan de gebruiker misschien beter een OC-systeem gebruiken dat meer op tekst gebaseerd is en functies bevat om sneller te typen. Je kunt bijvoorbeeld aanzienlijk sneller typen met woordvoorspelling, maar de meeste mensen hebben oefening en uitleg nodig om deze functie optimaal te gebruiken.

Tijdens een overgangsperiode kan de gebruiker zowel een op pictogrammen als een op tekst gebaseerd OC-systeem gebruiken. De OC-gebruiker bepaalt zelf welk systeem het meest voldoet aan zijn/haar communicatiebehoeften in verschillende situaties.

Veel OC-gebruikers blijven het op pictogrammen én het op tekst gebaseerde systeem hanteren.

Wanneer Samuel bijvoorbeeld een op tekst gebaseerd OC-systeem krijgt, gebruikt hij dit systeem eerst thuis. Hij stuurt getypte berichten naar zijn vrienden om ermee te oefenen. Op school kan hij zijn vertrouwde, op pictogrammen gebaseerde systeem blijven gebruiken om met zijn docenten te communiceren.

Docenten, therapeuten en familieleden kunnen OC-gebruikers ondersteunen bij de overstap naar een op tekst gebaseerd systeem. Enkele strategieën en ondersteuningsmethoden zijn:

• Personaliseer het op tekst gebaseerde systeem door de meest gebruikte zinnen te plannen en op te slaan.
• Kopieer de meest gebruikte berichten van het op pictogrammen gebaseerde systeem naar het op tekst gebaseerde systeem.
• Verken de functies waarmee je een op tekst gebaseerd systeem zo efficiënt mogelijk kunt gebruiken, zoals woordvoorspelling, zinsvoorspelling en geschiedenis.
• Gebruik opties voor het delen van berichten (zoals tekstberichten, e-mails of sociale media).
• Wijzig achtergrondkleuren en tekstgrootte zodat de OC-gebruiker in het systeem zinnen kan vinden zonder ondersteuning van symbolen.

(Let op: sommige strategieën hangen samen met specifieke functies van Proloquo4Text.)

Het is belangrijk dat je OC-gebruikers zo veel mogelijk betrekt bij dit proces. Ze kunnen zelf bepalen welke zinnen en zinsdelen ze willen aanpassen aan bepaalde situaties. Ook kunnen ze hun voorkeuren instellen zodat ze hun systeem gemakkelijker kunnen gebruiken. De uitleg is geslaagd wanneer OC-gebruikers hun ondersteuning volledig kunnen aansturen.

Symbolen ter ondersteuning van op tekst gebaseerde communicatie

Veel OC-gebruikers geven aan dat het hen niet altijd lukt om getypte tekst te genereren. Het ene moment slagen ze erin om woorden te typen, maar op andere momenten hebben ze moeite om een bericht te formuleren. Veel OC-gebruikers noemen hier uiteenlopende oorzaken voor, van verwerking van prikkels tot angsten.

Op momenten dat ze niet goed kunnen spellen en typen, kunnen OC-gebruikers baat hebben bij het gebruik van symbolen. Als er een symbool staat bij het bericht dat ze willen zeggen, kunnen ze het sneller vinden.

Daniël heeft bijvoorbeeld onlangs enkele knoppen met belangrijke berichten toegevoegd aan zijn op pictogrammen gebaseerde OC-systeem. Elke knop heeft een symbool als geheugensteuntje voor de tekst die erbij hoort. Hoewel het hem meestal lukt om te typen, gebruikt hij de symbolen om snel te zeggen wat hij nodig heeft op de drukke momenten op zijn werk.

OC-gebruikers weten vaak zelf het beste wanneer ze symbolen ter ondersteuning nodig hebben. Ze kunnen de meest gebruikte berichten en zinnen plannen en programmeren. Daarbij selecteren ze de meest efficiënte symbolen en instellingen.

Samenvatting

Hoewel OC-systemen vaak op pictogrammen of op tekst gebaseerd zijn, hoeft een OC-gebruiker zelden alleen het ene of alleen het andere systeem te gebruiken. De beste oplossing is een OC-systeem dat bij de gebruiker past en voldoet aan zijn/haar communicatiebehoeften.

Bronvermelding en links

• Blogartikel van AssistiveWare: “Transitioning from symbols to text-based AAC” (Engels)
• Koppenhaver, D. (2000). Literacy in AAC: What should be written on the envelope we push? Augmentative and Alternative Communication, 4, 270-279.